Yemek tarifinin telif hakkını alabilir misiniz?
Eşeğin aklına karpuz kabuğu düşürmek gibi olmasın ama yemek tarifleri neden telife tabi değil? Sonuçta onlar da yaratıcı üretimin bir çıktısı, değil mi? Ananaslı kızarmış pilav ya da mandalina jöleli ciğer parfe gibi orijinal tarifler yaratan usta şeflerin ne günahları var? Herkesin her şeyi lisansladığı bu çağda bütün yemek tarifleri lisanslansa ve evde her yemek pişirdiğimizde o tarifin kullanım haklarına sahip olan şefe birkaç lira ödemek zorunda olsak… Şef ölmeye yakın tarifin telif hakları (ya da haksızlıkları) özel bir şirkete milyonlarca dolara satılsa ve 70 yıl boyunca telifleri o şirkete ödesek… Yemek Tarifi Yorumcuları Birliği başkanı medyaya “Gerekirse esnaf lokantalarını da basarız!” şeklinde beyanatlarda bulunarak vatandaşa ucuza yemek veren lokanta esnafına göz dağı verse… Yemek Eseri Sahipleri Grubu başkanı, tarifleri bedava kullanan korsan lokanta şeflerini ve gençlik kampında ortaokul öğrencilerine yemek dağıtan velileri emek hırsızlığı yapmakla suçlasa… Bir evsize yemek verdiğimiz için düşünce suçlusu olarak mahkemede ifade vermek zorunda kalsak… Öte yandan kapitalizmin rütbeli ideologları mutfak ekonomisinin büyümesi ve kaynakların verimli tahsisatı için ferdi yemek tarifi yasalarının önemini anlatıp siyasetçilere korsan yemekle mücadelede yasal düzenleme yapılması gerekliliğini anlatsa…
Neyse ki mutfakta böyle bir distopya yok. Fakat, düşünecek olursanız, sanat, bilim ve teknolojinin tamamına yakınında aslında tam olarak bu distopyayı yaşıyoruz.
Yemek tarifinin telifi olur mu?
Son 30 yıldır fikri mülkiyet yasalarının kapsamı, dijitalleşmeyle de birlikte, giderek genişliyor. Dijital çağda, başta DMCA (Digital Millennium Copyright Act) olmak üzere, pek çok yeni yasa, düzenleme ve anlaşma yapıldı. Bugün geldiğimiz noktada bir dövme modeli veya bir protesto konuşması bile lisanslanabiliyor. Peki her şey telife, patente ya da ticari sırra tabi olabilir mi? Diğer bir ifadeyle ferdi fikri mülkiyet yasalarının pratik ve/veya kavramsal sınırları var mı? Kapitalist ideologların öne sürdüğü gibi fikri mülkiyet yasaları üretimi ve ekonomik büyümeyi gerçekten artırıyor mu?
Öncelikle şunu belirtelim ki yemek tarifleri ferdi fikri mülkiyet yasaları tarafından “kısmen” korunuyor. Mevcut yasalara göre fikirler, olgusal gerçekler ve tarih lisanslanamadığı gibi “sadece içindeki malzemelerin listesi” olan yemek tarifleri de lisanslanamıyor. Fakat yazınsal metinler, fotoğraflar ve videolar telif yasalarıyla korunduğu için bir yemek tarifindeki malzemelerin nasıl kullanıldığını anlatan paragraflar, bunun video kayıtları ve görselleri telif yasalarıyla korunabiliyor. Yani, orijinal (gerçi ne kadar orijinal olabilir?) bir tarif dahi olsa, bir blogda veya yemek kitabında paylaşılan herhangi bir yemek tarifinin malzemeler listesi kopyalanarak kullanılabilir. Ancak bu malzemelerin nasıl kullanılacağını içeren metin, fotoğraf ve videoların birebir kopyalanıp başka bir yerde kullanılması durumunda hak sahibi “uyar ve kaldır” sürecini işletebilir. Ama herhangi bir yemek tarifinin farklı cümleler kullanarak metinleştirdiğiniz hâlini kendi sayfanızda, blogunuzda veya yemek kitabınızda kullanabilirsiniz. Yani siz başkalarının içindekiler malzemelerini kullanarak kendi kelimelerinizle yazdığınız spesifik bir yemek kitabı yayımlayabilirsiniz. Ama yemek kitabının korsan kopyaları veya “çalıntı” benzerleri toplatılır.
Buraya kadar basit. Esas eğlenceli mesele şurası: Bir yemeğin tarifi lisanslanıp başkaları tarafından yapılması engellenebilir mi? Ya da her yemek yaptığımızda o tarifin sahibine para ödememiz gerekebilir mi?
