10 yılda fiyatı yüzde 1345 artan gübre Türkiye’de neden üretilemiyor?

Gökçen Tuncer
Çiftçinin tohumunu ektiği aylarda tarihin en yüksek seviyelerine çıkan gübre fiyatları bir miktar gerilemiş durumda. Ancak hala geçen seneye göre 7 kata yakın yukarıda seyrediyor. Türkiye’nin kendi gübresini üretememesindeki iç ve dış nedenler neler?

Bir ton gübrenin altınla hatta dijital paralarla bile yarışacağı muhakkak ki birkaç sene önce aklımıza bile gelmezdi.

Ancak hem küresel çaptaki krizler hem de dövizdeki hızlı yükseliş, gübre fiyatlarını sadece bir yılda bile yüzde 100’ün üzerinde artırmış durumda.

Bu kontrolden çıkan yükselişi kısmi olarak durduran ise hükümetin açıkladığı yeni ekonomi modeli oldu.

“Kur korumalı TL vadeli mevduat” denilen bu yeni modelde devlet, insanlara paralarını TL’de tutmalarını, dövizde tutmadıkları için bir kayıp yaşarlarsa kaybın Hazine tarafından karşılanacağını vadediyor.

Bu yeni modelden önce 18 lira 40 kuruş seviyesine kadar çıkan Dolar/TL, modelin açıklanmasının ardından 11 lira 25 kuruş seviyesine kadar çekildi.

Doların sadece dört günde 7 lira ucuzlamasının ardından gübre üreticilerinden de birer birer indirim açıklamaları gelmeye devam ediyor.

1970’lerden bu yana gübre üretiminde de yer alan Eti Bakır, ton başına fiyatların DAP gübresinde 14 bin 500 TL’den 11 bin 950 TL’ye, NP 20.20 gübresinde 9 bin 250 TL’den 8 bin 500 TL’ye, amonyum sülfat (AS-21) gübresinde ise 9 bin 500 TL’den 8 bin 250 TL’ye indirildiğini açıkladı.

Yüzde 18 azot ve yüzde 46 oranında fosfor bulundurması nedeniyle çiftçi tarafından “18 46” da denilen DAP gübresi/ Fotoğraf: AA
İstanbul Gübre Sanayi’den (İGSAŞ) yapılan açıklamada ise kompoze gübre ürünlerinde indirimin yaklaşık yüzde 16,5 olduğu, ürede ise yaklaşık yüzde 20 indirim yapıldığı bildirildi.

Bandırma Gübre Fabrikaları (BAGFAŞ) A.Ş. Genel Müdür Yardımcısı İbrahim Ünal yazılı bir açıklama yaparak gübre fiyatlarını yüzde 22 oranında düşürdüklerini ifade etti.

Son bir yılda yüzde 100’den fazla artan gübre fiyatlarındaki yüzde 20 civarındaki gerileme şimdilik sınırlı bir indirim.

Tüketici enflasyonunun yüzde 21, üretici enflasyonunun ise yüzde 51 seviyesinde olduğu Türkiye’de, çiftçinin en önemli girdi kalemi gübrenin 2022 fiyatlarının ne olacağını birlikte göreceğiz.

Ancak öncelikle 2022’ye kadar nasıl bir değişim geçirdiğine bakalım…

Gübrenin hammaddesi yüzde 90 oranında ithal

Çiftçinin ilkbahardan sonbahara kadarki sürede, ürünün çeşidine göre değişen dönemlerde uyguladığı gübreleme işlemi, bitkinin ihtiyacı olan kalsiyum, azot, fosfor, magnezyum, potasyum gibi besinleri sağladığı için hayati öneme sahip.

Gübre Üreticileri, İthalatçıları ve İhracatçıları Derneği Başkanı Metin Güneş’e göre Türkiye, gübrenin yüzde 50’sini ithal ediyor yüzde 50’sini ise kendisi üretiyor. Ancak ürettiği gübrenin hammaddesinin hemen hemen hepsi ithal.

Çin’in Juangsu eyaletindeki bir limanda ihracat için yüklenen gübreler/ Fotoğraf: Reuters
Doğalgaz, fosfat kayası, potas tuzu, amonyak, nitrik asit, sülfürik asit ve fosforik asit gibi maddeler, gübrenin hammadde ve ara girdileri ve Türkiye’de hammadde kaynakları bulunmadığından kimyasal gübre sektörü yüzde 90’nın üzerinde dışa bağımlı.

Tarım ve Orman Bakanlığı’nın verilerine göre Türkiye, azotu Çin, Mısır, Rusya ve İran’dan, fosforu, Kuzey Afrika’dan, potasyumu ise AB ülkelerinden ithal ediyor.

Gübre fiyatında yüzde 1345 artış

Gübre, ekilen ürüne göre değişiklik gösteren bir tarımsal girdi.

İçerdiği azot, fosfat vs. oranlarına göre adı, duyulan ihtiyaç ve fiyatları da değişiyor.

TÜİK’in verilerine göre “gübre ve toprak geliştiricilerin” fiyat endeksi, eylül ve ekim arasında yüzde 15, Ekim 2020-Ekim 2021 arasında ise yüzde 90,15 yükseldi.

Aşağıda gübre fiyatlarının yıllık ortalamalarını listeledikten sonra hangi gübrenin ne olduğuna bakalım.

Yıllara Göre Kimyevi Gübre Fiyatları (TL/Ton)
DAP 20-20-0 ÜRE % 33 A.N. % 26 CAN % 21 A.S.
2005 553 411 463 343 323 276
2010 1011 679 694 584 483 382
2011 1498 1060 982 746 617 585
2012 1465 1054 1178 880 761 641
2013 1330 960 1120 920 813 623
2014 1568 1062 1159 980 879 620
2015 1825 1260 1176 982 853 681
2016 1471 1062 1035 928 789 644
2017 1538 1096 1156 – 865 708
2018 2383 1587 1664 – 977 1011
2019 2654 1892 2018 – 1222 1219
2020 4000 2800 3600 – 1380 1700
2021/11 14600 8320 12178 – 11200 9800
Veriler, Tarım ve Orman Bakanlığı’na ait olup, 2021’de rekor fiyat seviyeleri alınmıştır
Yukarıdaki tabloda görülen DAP, Diamonyum Fosfat’ın kısatlması. Yüzde 18 azot ve yüzde 46 oranında fosfor bulundurması nedeniyle çiftçi tarafından “18 46” olarak da biliniyor.

“20.20.0” ise azot, fosfor, potasyumca zengin, çinko, demir, bakır gibi elementleri de ihtiva eden bir karma gübre. 20.20.0 ve DAP, taban gübreleri olarak biliniyor ve köklerin güçlenmesine, yaprak, meyve ve çiçeklerin gelişmesine katkı sağladıkları için ekim öncesinde kullanılıyor.

Yukarıdaki tabloya göre en pahalı olan DAP’ın gerekli olup olmadığı, toprak analizleri sonucu ortaya çıkıyor.

Buğday, arpa, yulaf, mısır gibi tahıllar başta olmak üzere hemen her bitkide kullanılan DAP’ın fiyatı son 10 yılda yüzde 1345 artmış durumda, son bir yıldaki artış ise bu haftaki indirimlerden önce yüzde 265’e kadar çıkmıştı. 20.20.0 gübresinin son bir yıldaki fiyat artışı ise yüzde 200’e yaklaşıyor.

Yüzde 33’lük amonyum nitrat beş sene önce yasaklanmıştı

“Yüzde 33 A.N.”, 100 kilogramında 33 kilogram saf azot bulunan Amonyum Nitrat gübresinin kısaltması.

Çeltik hariç her bitkide kullanılan “yüzde 26 CAN” ise yapısında yüzde 26 oranında azot (N) bulunan kalsiyum amonyum nitrat gübresinin adı.

Üst gübreleri olarak bilinen yüzde 33 AN ve yüzde 26 CAN, hububat için ilkbahar diğer bitkiler için yaz döneminde kullanılıyor. Ancak bunlardan yüzde 33’lük amonyum nitrat gübresinin tarımsal amaçlı kullanımı 2017 başında tamamen yasaklandı.

ÜRE gübre
İGSAŞ’ın Kocaeli tesisinde üretilen ÜRE gübresi/ Fotoğraf: igsas.com.tr
Eski Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı Faruk Çelik, Ocak 2017’de yaptığı açıklamada nitratlı gübrelerin, tarım ve sanayinin dışında el yapımı patlayıcı yapımında da kullanıldığını söylemişti.

O dönem patlama testine giren potasyum nitrat, sodyum nitrat, amonyum nitrat (yüzde 33 AN), kalsiyum amonyum nitrat (yüzde 26 CAN ve yüzde 21CAN) gübrelerinden yalnızca potasyum ve amonyum nitratın kullanımına izin verildi. Yüzde 33 AN yasaklanırken, yüzde 26’lık ve yüzde 21’lik kalsiyum amonyum nitrat gübrelerinin çiftçilere satışına kontrollü izin gelmişti.

ÜRE fiyatı 1 yılda 3 bin 600 liradan 12 bin liraya çıktı

Nitratlı gübrelerin yasaklanmasının ardından çiftçilerin tüketimini ÜRE’ye yönlendirdi. ÜRE tüketiminde 2017 yılında 2015 yıla göre yüzde 79’luk artış oldu.

Fiyatı bir yılda 3 bin 600 liradan 12 bin lira üzerine çıkarak, üç kattan fazla pahalılaşan ÜRE, yüzde 46’lık oranla, azot miktarı en yüksek gübre.

Granüllü yapıya, beyaz renge sahip ÜRE, suda çok kolay erdiği için hem topraktan hem yapraktan uygulanıyor.

Gübre neden bu kadar pahalı?
Bu sorunun cevabını eylül ayında Bloomberg HT’ye konuşan Gübre Üreticileri, İthalatçıları ve İhracatçıları Derneği (GÜİD) Başkanı Metin Güneş, birkaç madde halinde sıralamıştı.

Önceki dönemlerde gübre fiyatındaki artışın nedeni döviz kurundaki artışken, 2021’deki artışlarda yurt dışındaki gelişmelerin etkisi çok fazla.

Bu nedenlerden Türkiye’nin gübrenin hammaddesinin hemen hemen tamamında net ithalatçı olması.

Tüm dünyada emtia fiyatları arttıkça, amonyak, sülfürik asit, nitrik asit, fosforik asit gibi hammaddelerin fiyatı da artıyor ve bu Türkiye’deki gübre sektörünü olumsuz etkiliyor.

Bir diğer neden ise navlun fiyatları. Metin Güneş, “Bugün bir konteyner 2000 dolara gelirken bu, 10 bin dolar seviyesine kadar çıkmış durumda” diyerek açıklıyor durumu.

Tüm dünyada doğalgaz fiyatının artmasıyla, doğalgazı hammadde olan azotlu gübrelerin fiyat artışının da önüne geçilemedi.

Güneş’in sıraladığı bir üçüncü neden ise Hindistan, Latin Amerika ve Avrupa gibi bölgelerde gübreye talebin çok fazla artmış olması.

Yurt dışı kaynaklı dördüncü neden ise elektriğin pahalılaşmasıyla Rusya ve Çin gibi büyük gübre üreticilerinin fabrika kapatma ya da üretim kesintisi gibi önlemleri tercih etmesi. Arz kısılırken, talep yükseliyor. Bu da fiyatları uçuruyor.

Yıllara Göre Gübrenin Dış Ticareti ($)
İthalat İhracat
2013 1 milyar 613 milyon 160 milyon
2014 1 milyar 593 milyon 260 milyon
2015 1 milyar 304 milyon 212 milyon
2016 1 milyar 240 milyon 174 milyon
2017 1 milyar 380 milyon 199 milyon
2018 1 milyar 220 milyon 269 milyon
2019 1 milyar 421 milyon 346 milyon
2020 1 milyar 130 milyon 375 milyon
2021 (*) 1 milyar 400 milyon 452 milyon
(*) İlk sekiz ay alınmıştır / Kaynak: TÜİK

Yukarıdaki tabloda da görüldüğü üzere Türkiye’nin gübre ihracatının değeri artsa da hâlen ithalatın üçte biri seviyesinde.

Tarım ve Orman Bakanlığı’nın 2018 yılında yayımlandığı Gübre Sektör Politika Belgesi’nde yer alan bilgiye göre, Türkiye’de gübre ihracatı, ham madde fiyatlarına, iç piyasa koşullarına ve uluslararası gübre fiyatlarına göre değişim göstermekle birlikte üretimin yaklaşık yüzde 10’unundan az.

2017 yılında 6,3 milyon ton olan kimyasal gübre tüketiminin yüzde 85`i (5,4 milyon ton) ithaldi. İthalatın yüzde 75’ini GTIP 3102 grubunu oluşturan azotlu mineral ve kimyasal diğer gübreler oluşturuyor.

2010 yılında 3,4 milyon ton olan ithalat, 2017’de 5,4 milyon tona kadar çıktı. Aynı sürede ihracat ise 532 bin tondan 602 bin tona yükseldi.

Yüzde 100 artan devlet desteği, çiftçinin maliyet artışının altında kalıyor

İç piyasadaki gelişmelerden de bahseden GÜİD Başkanı Güneş, Türkiye’de dövizin yanı sıra navlun fiyatlarının da yükseldiğini aktardı.

Bir de tabii çiftçinin finansman sıkıntısı var. Devlet, destekleri yüzde 100 artırmış bile olsa, bu finansman, çiftçiye yeterli olmuyor. Çünkü maliyetleri yüzde 100’ün üzerinde artmış durumda.

“2021 başında 270 dolar olan ÜRE fiyatı ne yazık ki 1000 dolarlar seviyesinde. Dünyadaki bu artıştan biz de son derece olumsuz şekilde etkilendik” diyen Metin Güneş, kurdaki düşüşün, fiyatları bir miktar geriye çekeceğini söyledi. Ancak Rusya ve Çin’in ihracat yasaklarının devam etmesi fiyatların geriye gelmesinde büyük bir engel.

2022’nin ilk altı ayı çok önemli

Metin Güneş’in açıklamasına göre Türkiye’de gübre tüketiminin üçte ikilik kısmı yılın ilk altı ayında yapılıyor. Dolayısıyla 2022’nin ilk altı ayındaki gübre ihtiyacı için çiftçinin destekenlenmesi büyük önem arz ediyor.

GÜİD Başkanı, çiftçinin desteklenmesi konusunda hükümetin, gübre firmalarının, tarım kredi kooperatiflerinin, tarımsal birliklerin ve zirai ilaç şirketlerinin bir arada çalışması görüşünde.

İklim değişikliği ve yeşil mutabakat kapsamında organik gübre kullanımının artırılması, teknolojik gelişmelerin takip edilmesi önemli adımlar arasında.

Mardin’in Mazıdağı ilçesindeki fosfat kaynağının çıkarılması, amonyum sülfat üretimi ile ilgili çalışmaların devam ettiğini hatırlatan Metin Güneş, “Çiftçiye gerekli miktarda gübreyi kullandıramazsak ne yazık ki büyük bir verim kaybı yaşarız. Verim kaybı başlarsa gıda tedarik zincirinde sorunlar ortaya çıkabilir. Çiftçinin gerek mazot gerek elektrik yüksek girdi maliyetleri ister istemez mutfağa kadar yansır” değerlendirmesini yapıyor.

Güneş’in bahsettiği Mazıdağı Fosfat Tesisleri, Eti Bakır A.Ş.’ye ait. Tesis, 1,1 milyar dolarlık yatırım ile gübre fabrikası olarak 2018 yılında Mardin’de faaliyete geçti.

2011’de Cengiz Holding bünyesine katılan Eti Bakır A.Ş. Mazıdağı Fosfat Tesisleri’nin yıllık fosfat kayası üretim kapasitesi 550 bin tonun üzerinde. Fabrika ilk etapta Türkiye’deki gübre pazarının yüzde 20’sine sahip olacak. Yılda 200 bin DAP, 550 bin ton da NP olmak üzere 750 bin ton gübre üretecek ve bölgenin tek gübre fabrikası olma özelliğini taşıyacak. Projenin Harran Ovası ile GAP’ın gübre ihtiyacının tamamını karşılayacağı öngörülüyor.

Türkiye neden kendi gübresini üretemiyor?
Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Öğretim Üyesi Süleyman Soylu, Türkiye’nin fosfat kaynaklarının gübre üretimi için yeterli olmadığını söylüyor.

Independent Türkçe’ye konuşan Soylu’ya göre doğal gübre kullanımının ise zorlukları var. Bunlardan en önemlisi, Türkiye’deki talebi karşılayamaması.

Satılan gübre fabrikaları

Ziraat Mühendisi Faik Toy ise kamuya ait gübre fabrikalarının ve fosfat madenlerinin özelleştirilmesi sonrası devletin bir kilogram gübre üretme gücünün kalmadığı görüşünde.

Toy, “Yüzde 26 azotlu CAN gübreyi üretsek bile buğday, tahıl, mısır gibi ürünlerin olmazsa olmazı ÜRE gübresinde tamamen yurt dışına bağımlıyız” diyor.

faik-toy-gubre-fiyatlari.jpeg
Ziraat Mühendisi ve çiftçi Faik Toy

1954 yılında Azot Sanayi T.A.Ş. adıyla kurulan, Kütahya, Samsun, Gemlik, Elazığ’da tesisleri bulunan kuruluş 1984’te, Türkiye Gübre Sanayi A.Ş. (TÜGSAŞ) adlı kamu iktisadi teşekkülü altında faaliyetlerine devam etti.

1998’de özelleştirme kapsamına alınan TÜGSAŞ’ın toplam üretimdeki payı yüzde 45 civarındaydı.

TÜGSAŞ’a bağlı Gemlik, Kütahya, Samsun tesisleri ile o dönem ÜRE üreten tek kuruluşu İGSAŞ, 2004 yılında özelleştirilerek özel şirketlere devredilmişti.

“Bugün devlete ait fabrikalarımız olsaydı, ithalata devam ediyor olsak bile, bugünkü fiyatların çok çok altında gübre üretilirdi” diyen Faik Toy, “Hiç olmazsa üretilen gübreler maliyetine çiftçiye satılırdı. Maliyetler bu kadar artmamış olurdu” diye konuştu.

“Bu saatten sonra gübre 1 liraya bile inse bile bu maliyeti geri döndürmez”

Independent Türkçe’ye yaptığı açıklamada DAP gübrenin ton fiyatının, Temmuz 2020’de 2 bin 200 lira olduğunu söyleyen Toy, şöyle devam etti:

ÜRE gübrenin fiyatı bin 800 liraydı. Şimdi 14 bin 200 liraya çıkmış durumda. 20.20 gübre ise 10 bin 500 lira seviyesinde. Bu fiyata çıktığında çiftçimiz buğday ve arpa ekimi yaptı ve bitirdi.

Bu saatten sonra 20.20 taban gübre 1 liraya bile inse bu maliyeti geri döndürme şansımız yok artık. Bu tohumlar, gübre fiyatları pik yaptığında ekildi. Altıncı ve yedinci ayda bunları hasadı gerçekleşecek.

Televizyonda izliyoruz. Tüketici pazara gidip “Dolar düştü, fiyatlar düşmemiş” diyor. Domates, dün ekilip bugün hasat edilen bir ürün değil ki. 2-3 ay önce çok pahalı gübreyle, yüksek maliyetle ekilmiş.

“Eskiden fiyatı 1800 lira olan gübrenin fiyatının 14 bin liradan, 12 bin liraya inmesinin neresi indirim?”

Faik Toy, doların 18 lirayken fiyatı en üst seviyeye çıkan gübrenin kullanılmasının ardından bunun hububata etkisinin haziran ve temmuzda, sebzelere etkisinin ise iki ay sonra karşımıza çıkacağını aktardı.

Toy’un açıklamalarına göre 2022’nin altıncı ve yedinci ayında hasat edilecek buğdayın kilogram maliyeti 6 liraya, arpa maliyeti ise 5 lirayı çıkmış durumda.

Faik Toy’un açıklamasına göre fiyatı 12 bin liraya inen ÜRE, 8 bin 500 liraya gerileyen %26 azotlu gübreler için “ucuzladı” demek zor. Zira, yüzde 26 CAN Gübre’nin geçen yılki fiyatı 1000 liraydı.

1800 lira olan ÜRE gübrenin inmiş fiyatı 12 bin liraya. Bir yılda 8,5 kat artmış, 1,5 kat indirime girmiş, 7 kat artış hâlâ orada duruyor.

Şu an “dolar düştü” diyorlar ya. Dolar düşmedi. Dolar yine eski dolar. Dolar/TL 7 lira seviyesinden 12-13 lira seviyesine çıktı. 15 günlük süre zarfında 18 liralara koştu.

18 liradan 12-13 liraya inmiş bir Dolar/TL kuru, mazot fiyatını indirmedi. Ki indirse de zaten kullanılacak mazot, çoktan kullanıldı ekim için. Litresi 6 liradan 12 TL’ye çıkan mazot var karşımızda.

Bir sonraki gübre kullanım dönemi 20 Ocak’tan başlıyor mart sonuna kadar devam ediyor. Eğer gübre, bu fiyatlarla devam ederse buğday maliyet 6 liradan 5,8 liraya inecek sadece. Dolar’ın 13 lira seviyesi bile çok yüksek.

“Fiyat inmesi” şöyle olur: Geçen sene 1000 lira ise şu an inmiş hâli 2 bin lira olursa. Hâlâ yüzde 100 bir artış olur ama “tamam indi” diyebiliriz.

Çiftçi, 2002 yılında 1 ton buğday sattığı zaman 2 ton ÜRE gübresi alabiliyordu. 2 ton ÜRE gübresinin bugünkü fiyatı 26 bin lira. Buğday o kadar etmiyor.

Aksi takdirde buğdayın ton fiyatının da 26 bin lira olması gerekirdi. Buğday o kadar etmediğine göre gübrenin fiyatında bir fahişlik var. Bunları birçok kişi maalesef görmüyor.

Gübre fiyatlarındaki artış nedeniyle çiftçi gübresiz ürüne kayıyor
Gübre Üreticileri, İthalatçıları ve İhracatçıları Derneği Başkanı Metin Güneş, katıldığı Bloomberg HT yayınında 7,1 milyon ton ile Türkiye Cumhuriyet tarihinin en yüksek gübre tüketimine ulaşıldığını ancak bu rakamda ciddi bir düşüş olabileceğini söyledi.

Güneş, 2021’de muhtemel gördükleri bu düşüşü, 2018’e benzetti.

Zira, 2017 yılında 6 milyon ton gübre kullanımı, kur krizinin yaşandığı 2018’de 5,3 milyon tona gerilemişti.

Yıllara Göre Gübrenin Üretimi ve Tüketimi (Ton)
Üretim Tüketim
2010 3 milyon 446 bin 4 milyon 968 bin
2015 3 milyon 674 bin 5 milyon 507 bin
2016 3 milyon 358 bin 6 milyon 744 bin
2017 3 milyon 841 bin 6 milyon 332 bin
2018 4 milyon 27 bin 5 milyon 441 bin
2019 4 milyon 661 bin 6 milyon 87 bin
2020 6 milyon 546 bin 7 milyon 143 bin
Kaynak: Tarım ve Orman Bakanlığı

Çiftçinin 2021 başından bu yana gerek meyve-sebzede gerek mısır, şeker pancarı gibi endüstriyel ürünlerde gübredeki fiyat artışına mümkün mertebe dayandığını söyleyen Metin Güneş, ekimi sekizinci ayda yapılan hububatın dövizden en fazla etkilenen bitki grubu olacağını söyledi.

Kendisi de aynı zamanda bir çiftçi olan Faik Toy ise çiftçinin, fiyatlar nedeniyle, kısa ya da gübresiz ekim yapmak zorunda kaldığını belirtti.

Toy, Independent Türkçe’ye yaptığı açıklamada daha az gübre ihtiyacı olan mercimek ve nohut gibi ürünlere yönelme olduğunu söyledi ve ekledi:

Mesela kırmızı mercimeği Türkiye’nin her tarafında ekemiyorsunuz. Yüzde 95’i Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yetişiyor.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi, buğday ve arpadan kaçış yapıp kırmızı mercimek alanlarını arttırdı. Onu da gübresiz ekim yapmak zorunda kaldı.

Dolayısıyla gübresiz ekim yapınca rekoltede düşüş meydana geliyor. Rekolte düşüşü de bir nevi kuraklık olmasa bile gübrenin kuraklığını meydana getirecek.